Παιδική ανάπτυξη

ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Ο όρος «ανάπτυξη» αναφέρεται σε μία προοδευτική σειρά από  αλλαγές που παρατηρούνται σε ένα παιδί από τη γέννησή του έως την ηλικία της εφηβείας. Είναι πλέον γνωστό ότι δεν μιλάμε για τις σωματικές αλλαγές που συντελούνται στο παιδί και μόνο, αλλά για τις αλλαγές σε όλους τους τομείς της ανάπτυξης: τον κινητικό, νοητικό, γλωσσικό, ψυχοσυναισθηματικό, κοινωνικό. Καθώς το σώμα του παιδιού αναπτύσσεται, παράλληλα προχωρά η διαφοροποίηση και εξέλιξη των λοιπών ψυχοκινητικών του δομών και λειτουργιών όπως είναι ο λόγος και η ομιλία, η κίνηση, η κοινωνικότητα, η νόηση, το συναίσθημα.

Η διαδικασία της ανάπτυξης είναι συνεχής. Ξεκινά με την απόλυτη εξάρτηση και ολοκληρώνεται με την κατάκτηση της πλήρους αυτονομίας. Ο τρόπος με τον οποίο  προχωρά, είναι σαφής, ακριβής και κοινός για όλα τα παιδιά του κόσμου. Ακολουθεί μια σειρά από συγκεκριμένες φάσεις με γνωρίσματα, ικανότητες και επιτεύγματα χαρακτηριστικά για την κάθε μια, που είναι κοινώς γνωστά ως  αναπτυξιακά στάδια ή ορόσημα. Ένα παιδί πρέπει να κατακτήσει πρώτα τις  δεξιότητες ενός συγκεκριμένου  σταδίου  για να προχωρήσει στις επόμενες και αυτό γιατί κάθε στάδιο «χτίζεται» έχοντας σαν βάση του το αμέσως προηγούμενο. Έτσι, για παράδειγμα όλα τα παιδιά στον κόσμο, πρώτα  θα καθίσουν και μετά θα περπατήσουν, πρώτα θα βαβίσουν και μετά θα μιλήσουν.

Ενώ η διαδικασία της ανάπτυξης είναι συγκεκριμένη, ο ρυθμός με τον οποίο η εξέλιξη προχωρά μπορεί να διαφέρει από  παιδί σε παιδί,  έτσι αρκετές φορές ακούμε μητέρες να λένε «άργησε να μιλήσει» ή «περπάτησε πολύ νωρίς», συγκρίνοντας τις δεξιότητες του παιδιού τους με αυτό που είναι κοινώς αποδεκτό ως «φυσιολογικό».

Πώς καθορίζεται όμως αυτός ο διαφορετικός ρυθμός εξέλιξης του κάθε παιδιού; Γενετικά ελεγχόμενες διαδικασίες και η  συμβολή του περιβάλλοντος και συγκεκριμένα της μάθησης που συντελείται μέσα από αυτό, είναι οι  κύριοι παράγοντες που επηρεάζουν το ρυθμό με τον οποίο το κάθε παιδί κατακτά ένα αναπτυξιακό στάδιο. Τα γονίδια είναι το γενετικό υλικό που οι γονείς περνούν στα παιδιά τους και αποτελούν το σχεδιάγραμμα για τα χαρακτηριστικά που θα έχει, για παράδειγμα  αν θα είναι αριστερόχειρας ή δεξιόχειρας. Το περιβάλλον από την άλλη, μπορεί να ενισχύσει ή να περιορίσει το γενετικό σχεδιάγραμμα του παιδιού. Ένα περιβάλλον που παρέχει ερεθίσματα στο παιδί, στηρίζει την απόκτηση νέων εμπειριών και της μάθησης και είναι στοργικό και ασφαλές, ενισχύει τα ήδη θετικά του χαρακτηριστικά. Αντίθετα ένα περιβάλλον αποτρεπτικό και περιοριστικό, αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα ανάπτυξης.

Σε γενικές γραμμές μπορούμε να χωρίσουμε την παιδική ανάπτυξη σε 5 χρονικές περιόδους:

  • Εμβρυακή Ηλικία (σύλληψη-γέννηση)
  • Βρεφική Ηλικία (0-2 έτη)
    Πρόκειται για μία περίοδο πλήρους εξάρτησης του βρέφους από τη μητέρα. Είναι μια ιδιαίτερα σημαντική περίοδος καθώς χτίζεται ένας ισχυρός δεσμός ανάμεσα στο βρέφος και το άτομο που το φροντίζει, που είναι καθοριστικής σημασίας για τη μετέπειτα ψυχοσυναισθηματική εξέλιξη του παιδιού και την  ικανότητά του να αναπτύξει σχέσεις εμπιστοσύνης με τους άλλους. Το βρέφος εδώ γνωρίζει τον κόσμο ασθησιοκινητικά, μέσα από τις αισθήσεις του και τις κινητικές του αντιδράσεις/δραστηριότητες, αλλά και τα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον του.
  • Νηπιακή Ηλικία (3-5 έτη)
    Πρόκειται για μία περίοδο πλούσιας δραστηριότητας κι εξέλιξης σε όλους τους τομείς. Σωματικά δεν παρατηρούνται δραματικές αλλαγές, αντίθετα οι αλλαγές στους υπόλοιπους τομείς είναι ιδιαίτερα σημαντικές: Η κινητική δραστηριότητα αυξάνει, η γλωσσική ανάπτυξη είναι ραγδαία, η τάση για αυτονομία και κοινωνικοποίηση κάνουν την εμφάνισή τους. Η έντονη εγωπάθεια και τα ξεσπάσματα θυμού που συναντώνται κατά τα πρώτα χρόνια της περιόδου, περιορίζονται καθώς το παιδί μαθαίνει να αναχαιτίζει τις ορμές του και γίνεται  μέλος της ομάδας.
  • Σχολική Ηλικία (6-12 έτη)
    Το παιδί από το προστατευμένο οικογενειακό περιβάλλον, εισέρχεται στον πραγματικό κόσμο. Ο ρόλος που υιοθετεί είναι αυτός του μαθητή, καθώς περνά στο σχολείο τον περισσότερο χρόνο του. Κατ’ αυτήν την περίοδο σταθεροποιούνται, συμπληρώνονται και διευρύνονται οι κατακτήσεις της προηγούμενης περιόδου. Το σχολείο, περισσότερο από την οικογένεια, παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του νοητικού, γλωσσικού, κοινωνικού και συναισθηματικού επιπέδου του παιδιού. Τα παιδιά αυτής της ηλικίας, επιδεικνύουν φιλοπονία και παραγωγικότητα και μαθαίνουν να εργάζονται με σταθερότητα και οργάνωση. Το ενδιαφέρον τους στρέφεται στους συνομηλίκους τους και δημιουργούν παρέες και φιλίες, η ένταξη ή αποδοχή στις οποίες αποκτά γι’ αυτά μεγάλη σημασία. Μάλιστα μέσα από αυτές τις σχέσεις αρχίζουν να μαθαίνουν το καλό, το κακό και το δίκαιο. Τέλος, μέσα από την ωρίμανση της σκέψης τους μπορούν να επεξεργαστούν τη νέα γνώση, να αντιληφθούν τα συναισθήματα των άλλων, να αποκτήσουν αυτογνωσία και αυτοαντίληψη.
  • Εφηβική ηλικία (12-18 έτη)
    Είναι η τελευταία αναπτυξιακή περίοδος, ιδιαίτερα σημαντική για δύο λόγους: πρώτον γιατί  ολοκληρώνεται η κατάκτηση κι εξέλιξη των δεξιοτήτων  και δεύτερον γιατί σημειώνονται έντονες βιοσωματικές αλλαγές, που μαγικά σχεδόν, μεταμορφώνουν το παιδί της σχολικής ηλικίας σε ένα νέο άτομο. Η περίοδος αυτών των  βιοσωματικών αλλαγών ή ήβη, όπως αλλιώς ονομάζεται, προκαλούν μεταβολή στην εικόνα του σώματος, έντονο συναισθηματισμό και  αφύπνιση της ερωτικής ορμής. Το νέο άτομο καλείται να διαχειριστεί τις αλλαγές αυτές  και να περάσει πλέον στην ενήλικη ζωή. Η στήριξη της οικογένειας αυτό το διάστημα είναι μείζονος σημασίας και καθορίζει το πόσο ομαλή ή ταραχώδης θα είναι η μετάβαση αυτή για τον έφηβο

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΑ ΟΡΟΣΗΜΑ

2-3 ετών

  • Ανεβοκατεβαίνει σκάλα
  • Δυσκολεύεται στο πέταγμα/πιάσιμο της μπάλας
  • Έξαρση κινητικότητας: πηδάει, σκαρφαλώνει, τρέχει
  • Κάνει ποδήλατο με βοηθητικές ρόδες
  • Κουβαλάει πράγματα
  • Πατάει στις μύτες των ποδιών
  • Κλοτσάει μπάλα
  • Φτιάχνει πάζλ 4-5 τεμαχίων
  • Μουτζουρώνει
  • Αρχίζει να χειρίζεται το ψαλίδι
  • Φτιάχνει πύργο με 7 τουβλάκια
  • Χρησιμοποιεί το πιρούνι
  • Διπλώνει χαρτί στα δύο
  • Σχηματίζει γραμμές και κύκλο
  • Αντιγράφει κύκλο και οριζόντια γραμμή
  • Γυρίζει σελίδες
  • Κρατά μαρκαδόρους αρχικά με σύλληψη μαχαιριού
  • Περνάει χάντρες σε κορδόνι
  • Χρησιμοποιεί το ένα χέρι περισσότερο
  • Προσπαθεί να ντυθεί
  • Δείχνει μέρη του σώματος
  • Θυμάται πράγματα που μαθαίνει
  • Ακούει για περισσότερο χρόνο παραμυθάκια
  • Αντιλαμβάνεται 2 εντολές στη σειρά
  • Αρχίζει να κατανοεί αντίθετα: (πάνω-κάτω, φεύγω-έρχομαι)
  • Αρχίζει να ταξινομεί τα παιχνίδια του με το είδος τους
  • Η σκέψη του είναι εγωκεντρική, «μαγική»
  • Δεν αντιλαμβάνεται χρόνο, αξία, σειρά
  • Δεν ξεχωρίζει αληθινό-φανταστικό
  • Γνωρίζει τα βασικά χρώματα
  • Έχει λεξιλόγιο 250-400 λέξεων
  • Κατονομάζει τα πάντα σχεδόν γύρω του
  • Χρησιμοποιεί προτάσεις 2-4 λέξεων
  • Χρησιμοποιεί αντωνυμίες
  • Η ομιλία του στο μεγαλύτερο μέρος της είναι κατανοητή από τους γύρω του
  • Παράγει σωστά τους φθόγγους π, μπ, μ, κ, γκ, ν, ντ, φ, β
  • Ίσως παρουσιάσει περιστασιακό τραύλισμα
  • Οι λέξεις του είναι περισσότερο ουσιαστικά
  • Χρησιμοποιεί πληθυντικό αριθμό
  • Μιλάει με τον εαυτό του ή τα παιχνίδια του
  • Αναφέρει τη χρήση αντικειμένων (ψαλίδι που κόβουμε)
  • Μιμείται τους άλλους
  • Παίζει παράλληλα με τα άλλα παιδιά
  • Το παιχνίδι του γίνεται συμβολικό
  • Δημιουργεί φανταστικούς ρόλους
  • Παίζει «σπίτι»
  • Εκπαιδεύεται στην τουαλέτα
  • Ίσως παρουσιάσει κάποιες φοβίες
  • Συνεργάζεται, θέλει να ικανοποιεί τους ενήλικες
  • Αρχίζει να κατανοεί «όρια», καλή ή κακή συμπεριφορά
  • Εξερευνά το σώμα του
  • Αρχίζει να κατανοεί τη διαφορά αγόρι/κορίτσι
  • Ζηλεύει
  • Δεν μοιράζεται ακόμα τα παιχνίδια του
  • Νευριάζει και λέει συχνά «όχι»
  • Δείχνει ντροπή
  • Δεν του αρέσουν οι αλλαγές

3-4 ετών

  • Πηδάει με ένα πόδι
  • Στέκεται στο ένα πόδι για 5’’
  • Ανεβοκατεβαίνει σκάλες εναλλάσσοντας πόδια
  • Τρέχει γύρω από εμπόδια
  • Σκύβει χωρίς να πέφτει
  • Πηδάει σχοινάκι με το ίδιο πόδι να προηγείται
  • Κάνει τρίκυκλο με άνεση
  • Χορεύει στη μουσική
  • Πιάνει μπάλα που σκάει κάτω
  • Καλύτερη λαβή γραφικού εργαλείου
  • Ζωγραφίζει ανθρωπάκι με 2-4 μέρη
  • Ζωγραφίζει κύκλους
  • Αντιγράφει σταυρό και τετράγωνο
  • Φτιάχνει πράγματα με πλαστελίνη
  • Αρχίζει να αντιγράφει κεφαλαία γράμματα
  • Κόβει χαρτί από μία άκρη στην άλλη
  • Φτιάχνει κατασκευές με τουβλάκια
  • Φτιάχνει πύργο με 8-10 κύβους
  • Παρακολουθεί παιδικές ταινίες ή cartoon
  • Γνωρίζει χρώματα και σχήματα
  • Κατανοεί την έννοια της οικογένειας
  • Μαθαίνει ποιηματάκια
  • Αρχίζει να κατανοεί αστεία και να γελά
  • Ταξινομεί αντικείμενα με βάση το χρώμα, το σχήμα και το μέγεθος
  • Αρχίζει να κατανοεί κάποιες έννοιες χρόνου (βράδυ, καλοκαίρι, μετά)
  • Μαθαίνει μέσω παρατήρησης, αλλά και ακολουθώντας οδηγίες
  • Συγκεντρώνεται για 5-15 λεπτά
  • Αντιλαμβάνεται βασικούς χωρικούς προσδιορισμούς (πάνω, μέσα, μπροστά)
  • Έχει λεξιλόγιο 1000 λέξεων
  • Λέει πως πέρασε στο σχολείο του
  • Χρησιμοποιεί προτάσεις 4-5 λέξεων
  • Ρωτάει «πώς», «γιατί», «πότε»
  • Απαντάει στο «ποιος», «τι», «πού»
  • Η ομιλία του είναι κατανοητή στους περισσότερους
  • Λέει το επίθετό του και που μένει
  • Χρησιμοποιεί ικανοποιητικά αντωνυμίες και πληθυντικό, όμως κάνει λάθη στους χρόνους
  • Λέει πώς πέρασε στο σχολείο ή στο σπίτι φίλου
  • Παίζει με τα άλλα παιδιά
  • Μοιράζεται τα παιχνίδια του
  • Περιμένει τη σειρά του
  • Κατανοεί βασικά συναισθήματα (φόβο, χαρά, λύπη)
  • Συγκεντρώνεται 15 λεπτά και πάνω
  • Παίζει «φανταστικούς» ρόλους

4-5 ετών

  • Ισορροπεί σε δοκό πηγαίνοντας μπροστά και πίσω
  • Πηδάει σχοινάκι
  • Στέκεται στο ένα πόδι για 8-10’’
  • Πετά μπάλα σε στόχο
  • Κάνει τούμπα
  • Πιάνει μπάλα που σκάει κάτω
  • Έχει επιλέξει κυρίαρχο χέρι
  • Κρατά μολύβι με δυναμική τριποδική λαβή
  • Ζωγραφίζει ανθρωπάκι
  • Κόβει με ψαλίδι ίσια γραμμή
  • Σχηματίζει σταυρό
  • Αντιγράφει τρίγωνο
  • Αρχίζει να τραβά διαγώνιες γραμμές
  • Χρωματίζει εντός πλαισίου
  • Αντιγράφει κεφαλαία
  • Ντύνεται χωρίς βοήθεια, αλλά δεν κουμπώνεται
  • Γνωρίζει όνομα, επίθετο, μέλη της οικογένειας
  • Κατανοεί την έννοια της αρίθμησης
  • Μπορεί να πει αν είναι αγόρι ή κορίτσι
  • Κατανοεί το «αν» και το «όταν»
  • Κατανοεί περισσότερες χρονικές έννοιες (πριν, σε λίγο, αργότερα)
  • Κατανοεί «ίδιο» και «διαφορετικό»
  • Κατανοεί την «αιτία», αλλά δεν μπορεί να την εξηγήσει
  • Κατανοεί τη διαφορά ανάμεσα σε πραγματικό/φανταστικό
  • Ακολουθεί εντολές με τρία μέρη
  • Θυμάται παραμύθια, ιστορίες, θέματα που έχουν συζητηθεί στην τάξη
  • Κατανοεί τη σειρά (πρώτο, τελευταίο)
  • Μετράει ως το 10
  • Παίρνει μέρος στη συζήτηση
  • Χρησιμοποιεί προτάσεις 5 λέξεων και πάνω
  • Έχει λεξιλόγιο 1500 λέξεων
  • Επινοεί και αφηγείται δικές του ιστορίες
  • Εκφράζει το θυμό του με λόγια
  • Χρησιμοποιεί χρόνους παρελθόντα
  • Επεξηγεί τι έχει ζωγραφίσει
  • Λέει πως πέρασε στο σχολείο
  • Μεταφέρει σε άλλους «οικογενειακά» θέματα
  • Έχει ένα ή περισσότερους φίλους
  • Παίζει με τα άλλα παιδιά
  • Θέλει να ικανοποιεί τους φίλους του
  • Αρχίζει να κατανοεί σειρά και κανόνες, αλλά δεν τα τηρεί πάντα
  • Γίνεται όλο και πιο πολύ αυτόνομο
  • Έχει περιέργεια για τις διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα
  • Προσπαθεί δυσκολότερα πράγματα
  • Αν αποτύχει σε κάτι, δεν το εγκαταλείπει
  • Κατανοεί τα αισθήματα των άλλων
  • Κατανοεί σωστό, λάθος και δίκαιο

5-6 ετών

  • Πηδάει σχοινάκι εναλλάσσοντας πόδια
  • Τρέχει πάνω-κάτω στη σκάλα
  • Κάνει ποδήλατο με δύο ρόδες
  • Πετάει-πιάνει τόπι
  • Έχει καταλήξει στο κυρίαρχο χέρι
  • Γράφει γράμματα και αριθμούς
  • Κόβει ίσια στη γραμμή
  • Κουμπώνει κουμπιά, ανεβάζει φερμουάρ
  • Χρησιμοποιεί πιρούνι και μαχαίρι
  • Αυτοεξυπηρετείται σχεδόν στα πάντα
  • Ακούει με προσοχή (ακροάται)
  • Συμμετέχει χωρίς δυσκολία σε συζητήσεις
  • Κατανοεί σύνθετες εντολές
  • Κατανοεί το χθες-σήμερα-αύριο
  • Κατανοεί δεξί-αριστερό
  • Κατανοεί πιο πολύπλοκες χωρικές έννοιες (απέναντι, δίπλα)
  • Αρχίζει να κατανοεί «γιατί» γίνεται κάτι
  • Αναπτύσσει φωνολογική ενημερότητα
  • Συγκεντρώνεται για όλη τη διάρκεια μιας δραστηριότητας
  • Χρησιμοποιεί σύνθετες προτάσεις
  • Απαντά με σαφήνεια σε ερωτήσεις
  • Μετρά 10 και πάνω
  • Μεταφέρει πληροφορίες για τον ίδιο και την οικογένειά του
  • Έχει λεξιλόγιο 2000 και πάνω
  • Ζητά πληροφορίες για κάτι που το ενδιαφέρει
  • Παίρνει πρωτοβουλία για επικοινωνία
  • Επιλέγει τους φίλους του
  • Παίζει επιτραπέζια
  • Του αρέσει να ανταγωνίζεται
  • Συμμετέχει σε ομαδικές δραστηριότητες (σπορ, εργασίες)
  • Αισθάνεται άνετα μακριά από την οικογένεια και παίζει ή μένει σε σπίτια φίλων

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ

Ο όρος αναφέρεται σε διαταραχές με νευροβιολογικό υπόβαθρο που επηρεάζουν την απόκτηση, διατήρηση, ή εκτέλεση συγκεκριμένων δεξιοτήτων. Μπορεί να έχουν τη μορφή βλάβης/ελλείμματος ή καθυστέρησης στην κατάκτηση των δεξιοτήτων αυτών. Η  έναρξή τους εντοπίζεται στην νηπιακή ή παιδική ηλικία. Όποια όμως  κι αν είναι η μορφή τους, οι ειδικοί πλέον συμφωνούν ότι η θεραπευτική παρέμβαση πρέπει να αρχίζει όσο το δυνατόν νωρίτερα για να:
*εκμεταλλευτούμε τη μεγάλη πλαστικότητα και ικανότητα προσαρμογής του εγκεφάλου κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής που ευνοεί την εκμάθηση δεξιοτήτων
*αποφύγουμε ψυχολογικά προβλήματα, προβλήματα προσαρμογής και κοινωνικοποίησης που μπορεί να προκύψουν
*αποφύγουμε πιθανές μαθησιακές δυσκολίες αργότερα, μια και όλες αυτές οι δεξιότητες που κατακτώνται νωρίς μπορεί να επηρεάσουν τη διαδικασία της μάθησης και να οδηγήσουν σε χαμηλή σχολική επίδοση.

Οι πιο γνωστές αναπτυξιακές διαταραχές είναι:

  • Νοητική Υστέρηση
    (οριακή, ήπια, μέτρια, σοβαρή, βαριά)
  • Ειδικές Μαθησιακές Διαταραχές
    (δυσλεξία, δυσορθογραφία, δυσαριθμησία)
  • Αναπτυξιακή Διαταραχή Κινητικού Συντονισμού
    (δυσκολίες στην αδρή και λεπτή κίνηση)
  • Αναπτυξιακή Διαταραχή Επικοινωνίας
    (φωνολογική διαταραχή, αρθρωτική διαταραχή, διαταραχή ροής, ειδική γλωσσική διαταραχή, μικτή εξελικτική διαταραχή, πραγματολογική διαταραχή, διαταραχή φωνής)
  • Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής – Υπερκινητικότητας
    (διάσπαση προσοχής, υπερκινητικότητα, παρορμητικότητα)
  • Διάχυτες Αναπτυξιακές Διαταραχές
    (αυτισμός, σύνδρομο Άσπεργκερ, σύνδρομο Rett, άτυπος αυτισμός, παιδική αποδιοργανωτική διαταραχή)
  • Νευροαναπτυξιακές Διαταραχές
    (τικ, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή)